Các báo chí thủ đô đều nằm trong tay nhà chức trách đương thời, họ được lệnh – chính thức và không chính thức – không được đăng tải bất kỳ những gì Phật Giáo đặt đăng nên Ủy Ban Liên Phái Bảo Vệ Phật Giáo phải thiết lập một hệ thống thông tin riêng đặc biệt.

Không chỉ những báo chí thuộc chính phủ, các tờ báo độc lập – tất nhiên là không có báo đối lập rồi – cũng bị kiểm soát gắt gao, hạn chế đủ điều. Cơ quan kiểm soát báo chí lúc bấy giờ là Bộ & các Nha Thông Tin. Theo lệnh của ông Cố Vấn Ngô Đình Nhu, Tổng Giám Đốc Thông Tin mỗi ngày ra một chỉ thị cho các báo. Nhưng cũng chưa xong; đến lúc đưa kiểm duyệt lại thay đổi, có tin cấm lại cho in, có tin khi chỉ thị không đề cập, giờ chót lại cấm… Làm báo khó đến đổi nhà báo Vũ Bằng đã viết trong cuốn “40 Năm Nói Láo” (Sống Mới – Sài Gòn xuất bản, 1969):

Dù đã được chỉ thị riêng rồi, báo cũng bị xoá lên xoá xuống vì những tin Phật Giáo, nói xấu chính phủ không được mà nói tốt cũng không được nữa… Lập ra Ủy Ban Liên Bộ, Ủy Ban Liên Phái, ra Thông Cáo Chung, cấm đăng! Thượng Tọa Thích Thiện Minh gửi thư cho chính phủ vì Thông Cáo Chung chưa được thi hành, cấm đăng! Nhà văn Nhất Linh Nguyễn Tường Tam uống thuốc ngủ tự tử…, cấm đăng! Tăng Ni và Phật Tử biểu tình trước nhà Đại Sứ Hoa Kỳ, trước chùa Giác Minh…, cấm đăng! Ni Cô Diệu Quang, Đại Đức⁽¹⁾ Thích Tiêu Diêu, Thích Quảng Hương, Thích Thanh Tuệ và hàng trăm Đại Đức, Ni Cô khác tự thiêu…, cấm đăng! Về sau, Thông Bạch của nhà chùa gửi đến báo (đăng trả tiền) mời Phật Tử đến chùa lễ Phật, kiểm duyệt cũng bắt phải bỏ; Ngoại Trưởng Vũ Văn Mẫu xuống tóc, bỏ! Phái đoàn Tăng Ni và báo giới tới thăm Hòa Thượng Thích Tịnh Khiết, bỏ! Sinh viên, học sinh biểu tình ở chợ Bến Thành, Quách Thị Trang bị bắn nát đầu, 1.300 người bị trói giật cánh khuỷu, đưa xuống trại huấn luyện Quang Trung, bỏ luôn!!!…

Trong suốt thời gian cuộc vận động 1963, ngày nào đồng bào Phật Tử cũng đến chùa rất đông để lễ Phật, tham gia cùng ngồi tuyệt thực hoặc phục vụ Tăng Ni, Phật Tử và nhất là để ủng hộ Ủy Ban Liên Phái. Đại Đức Thích Hộ Giác và Đại Đức Thích Giác Đức phụ trách thuyết giảng trong hầu hết các buổi tập hợp và tuyệt thực này. Quý thầy giải thích cho quần chúng thấu đáo lập trường của Phật Giáo, thái độ của chính quyền, tố cáo những hành động vi phạm Thông Cáo Chung và phổ biến tin tức, tình hình Phật Giáo các địa phương quốc nội cũng như dư luận quốc tế liên quan tới cuộc tranh đấu đòi hỏi thực thi 5 nguyện vọng của Phật Giáo Đồ. Nhị vị Đại Đức đều là những Tăng Sĩ trẻ và có tài hùng biện. Thông tin từ các Phật Tử đến chùa sẽ nhanh chóng lan tỏa về nhà, ra chợ, tới khóm phường, đường phố…

Về liên lạc thì dùng điện thoại nhưng rất bất thường, không theo quy luật nào, hoặc của chùa khi có thể, hoặc của những tư gia quanh chùa, có khi lại sử dụng những điện thoại khác nhau từ những địa điểm rất xa chùa. Lúc chùa không bị phong tỏa gắt gao, các thông tin có thể được truyền đi trên những mảnh giấy nhỏ, nhưng thông thường là truyền đi bằng “khẩu lệnh” do các nam, nữ Huynh Trưởng Gia Đình Phật Tử trẻ, gan dạ, biết ứng phó và còn ít bị mật vụ điểm mặt truyền đạt. Đôi khi đánh lạc hướng thì trao phó cho các đạo hữu Phật Tử lớn tuổi, nhưng riêng các tu sĩ thì rất ít khi được đảm trách, vì “cái đầu tròn và chiếc áo vuông” luôn được mật vụ lưu tâm theo dõi.

Với hình thức liên lạc tương tự trên đây, nhưng quý Đại Đức Thích Quảng Độ và Thích Đức Nghiệp là những người chuyên trách liên lạc với các ký giả, phóng viên quốc tế và các Tòa Lãnh Sự ngoại quốc tại Sài Gòn cũng như các nhà báo Việt Nam tín cẩn, có cảm tình với cuộc vận động của Phật Giáo.

Không đăng được báo chính thức thì họ hè nhau làm “báo lậu”, “sách bỏ túi”, báo tường, truyền đơn… Các tài liệu tranh đấu Phật Giáo được chuyển ra ngoài cũng theo rất nhiều cách, sáng tạo và đa dạng. Hãy nghe một đoạn mô tả trong sách “40 Năm Nói Láo” dẫn trên để rõ thêm:

Ông lái buôn no đủ, ông bộ trưởng, giám đốc thừa tiêu, ông tích trữ đầu cơ, có mèo chó, vợ con phè phỡn, một hôm, tự nhiên thấy người làm bưu điện gửi tới một bao thư: Giở ra coi thì là báo lậu. Có khi báo lậu, truyền đơn, sách bỏ túi, chui qua kẽ cửa vào trong nhà cô nữ sinh; có khi ông công chức đến sở vừa mở hộc bàn ra để lấy sổ sách ra làm việc thì đã thấy lù lù một tập; lại cũng có khi nhận hàng ở máy bay về, mở hộp ra thì đã có một đống truyền đơn, báo lậu.

Là người chịu trách nhiệm hướng dẫn và điều khiển, nhị vị Đại Đức Quảng Độ và Đức Nghiệp cùng với các vị thông thạo ngoại ngữ khác dịch những bài báo ngoại quốc; thu thanh những bản tin do các đài phát thanh ngoại quốc liên quan đến cuộc vận động, dịch và chép thành những bản tin để phổ biến. Thầy Thích Châu Toàn điều động một số nhân sự tín cẩn và nhiệt thành, đa phần là Đoàn Viên Gia Đình Phật Tử và các em sinh viên với sự phụ giúp của các Sa-di trẻ, ngày đêm khẩn cấp ấn hành những bản tin này bằng máy in phức bản (stencils) – tức máy quay ronéo. Tài liệu được chuyển đi các trung tâm khác ở thủ đô để được in lại và phổ biến. Công việc rất vất vả, lao nhọc, nhất là trong điều kiện thiếu thốn đủ mọi bề, từ phương tiện đến tài chánh.

Ngoài ra, hòa mình với Phật Tử, sinh viên, học sinh, nhà báo, ký giả… uống nước lạnh, ăn cơm nguội muối mè và nhiều khi nhịn đói để làm báo lậu, truyền đơn, sách bỏ túi phát đi trong quảng đại quần chúng. Phần nhiều những báo ấy viết bài ở một chỗ, thu thập để sửa chữa ở một chỗ, chia nhau đánh máy ở nhiều chỗ khác nhau, rồi quay ronéo ở những chỗ thay đổi luôn luôn, không nhóm nào biết nhóm nào.⁽²⁾

— oOo —

Tại Huế và tỉnh thị khác như Quảng Trị, Quảng Nam, Đà Nẵng, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Tuyên Đức, Đà Lạt, Nha Trang, Ninh Thuận, Bình Thuận, Bình Long, Vũng Tàu, Gia Định v.v… các trung tâm tranh đấu cũng phỏng theo phương thức thông tin, liên lạc như vậy.

QUANG MAI

Tài liệu tham khảo: Việt Nam Phật Giáo Sử Luận – Nguyễn Lang.

(1) Nhầm lẫn của tác giả Vũ Bằng. Đúng ra phải là Thượng Tọa Thích Tiêu Diêu.
(2) Trích ý sách “40 Năm Nói Láo” dẫn trên (đoạn in nghiêng).