Ở Thị Trấn Chợ Chùa quê ngoại tôi, không ai là không biết ông Hai Xoan. Người ta biết ông không phải ông giàu có hay địa vị cao sang mà là một tháng ba mươi ngày, ông say xỉn hết 31 ngày. Tuy say xỉn nhưng ông chỉ la hét, mặt mày đỏ gay, hàm răng trắng toát với đôi môi đỏ hồng cặp mắt sáng quắc, tướng mạo phương phi.

Ông sống bằng nghề nông, có đôi trâu béo tốt. Sau mỗi lần cày xong là ông giao trâu cho cô con gái, vừa câm vừa lang lãng, tắm rửa và chăn dắt. Sức làm việc của ông bằng hai người khỏe mạnh bình thường. Mỗi lần nhận cày đám ruộng nào cho ai, khi trâu được mắc vào cày, ông tu một xị rượu, cởi chiếc quần dài cột lên cổ, chỉ vận chiếc quần xà lỏn, bước xuống ruộng cầm cày, quát lên một tiếng như sấm là đôi trâu bương chạy, chứ đừng nói đi. Thế là ông lúp xúp lom khom, tay giữ bắp cày, tay chặn líp cày, người và trâu thi nhau chạy, luống cày vừa sâu vừa thẳng tắp. Cô con gái nằm trên bờ ruộng tha hồ ngủ. Khi mặt trời lên cao chừng một cây sào là ông cho trâu nghỉ, ông lại tu thêm một vài ngụm rượu, chân nằm đá chân xiêu, ai thấy cũng chạy xa, nhưng ông thì đơn giản, cho vậy là hạnh phúc rồi. Đến xế chiều bớt say, ông cày tiếp, đến mặt trời gần lặn ông nghỉ, rồi lại uống tiếp, say từ bờ ruộng về đến nhà, vừa la vừa hét người ta lại tránh xa ông.

Thuở ấy tôi còn là một thanh niên, ưa tìm hiểu, chẳng những không chạy tránh mà còn mời ông vào nhà chơi. Ông rất khoái và phân bua với xóm làng rằng cậu bé nầy được đấy, chịu chơi số một. Tôi có sẳn một chai rượu tây, vội rót mời ông một ly, tôi một ly, hai tay bưng cung kính mời:

– Bác cháu mình uống chơi, cháu có mấy điều muốn được bác chỉ giáo.

Ông quắc mắt:
– Lời của kẻ say giá trị gấp trăm lần kẻ tỉnh. Cậu là người có học lại là người trong làng, thị trấn nầy ai cũng kính mến cậu, hẳn cậu hiểu đó là một chân lý chứ?

Tôi chấp tay cung kính:
– Con chưa hiểu nhờ bác giải thích cho.
– Số một. Ông giáo có bằng tú tài, con nhà quan mà khiêm tốn là tốt, hãy vểnh tai nghe lão nói đây:
– Miệng của kẻ giàu sang có học, có địa vị là một hố xí hôi hám bẩn thỉu. mỗi sáng lấy cái cạo lưởi mà cạo thì lợm cợm nhầy nhụa, vê lại một cục cũng bằng ngón tay út, còn miệng thằng say rượu chỉ hôi mùi rượu khi say chứ miệng thì sạch trơn không bao giờ cạo được một chút nước nhờn. Nầy nhé miệng sạch thì nói lời phải sạch, có kẻ nào say rượu mà đâm bị thóc thọc bị gạo, lừa đảo thâm sâu, hóc hiểm hại người đâu.. Nó nghĩ thế nào nói thế đấy, chẳng lớp lang ý tứ gì, đó là cách sống thanh thoát và cao cả.

Tôi châm thêm ly rượu cho ông và nói:
– Điều bác dạy xưa nay tôi chưa từng nghe. Trong lúc bác say tôi nghe bác hát, chẳng biết bác hát cái gì, có điều tôi thấy bác rất hạnh phúc.
– Cậu nầy nói vậy mà đúng thiệt. Rõ là con nhà Phật có khác. Lời nói làm cho lão nở mũi và hào hứng đây.

Nhắp một hớp rượu, lão đánh đét vào đùi một cái chửi thề văng tục rồi nói tiếp:
– Hạnh phúc và khổ đau, may mắn và bất hạnh cũng chỉ là một, kẻ nào thấy là hai thì đó là thằng đểu, thằng đạo đức giả. Như lão đây, mới là chân hạnh phúc. Buông tay cày là say là ngủ. Thức dậy là say, ta đâu có mơ giàu sang địa vị, đâu có để vào tai sự khen chê bình phẩm tầm phào của mọi người. Ta đâu có dành dân lấn đất, khanh hầu công tướng, đâu có phá phách hại ai, đâu có dẹp đường mở đường dọa dẫm gì ai. Ấy thế mà trẻ nhỏ đang khóc, thấy lão là nín thít, đang chơi thì chạy trốn, người lớn thì tránh xa. Lúc say ta là thượng đế hạnh phúc nhất của cái thị trấn nhỏ bé nầy.
– Bí quyết nào bác điều phục được đôi trâu to tướng ấy.
– Cậu nầy coi bộ thông minh mà sao đần thế. Con người là chúa tể, chinh phục cả vũ trụ, ấy thế mà họ thấy lão còn giang ra huống hồ là trâu.
– Không phải người ta nể gì bác đâu, người ta sợ người say làm bậy đấy.

Ông Hai Xoan tức giận đập chén rượu xuống bàn, đứng dậy quát:

– Đồ con bò! Cậu ỷ có chén rượu tây mà xúc phạm được lão ư? Nầy lão nói cho mà biết nhé, người say là người nói thật, sống thật, quay lưng xa lánh người say là quay lưng lại với sự thật, với lẻ phải, với công bằng. Ai cũng nhân danh nông dân, nhân danh bần cố nông, rồi để chúng nó muôn đời nghèo kiết xác, gặp cái gì cũng cầm, gặp cái gì cũng cố, rồi nai lưng làm trả nợ. Là người có học là ông Tú ông cử mà bảo người say làm bậy, nầy nhé thằng tỉnh mới làm bậy rõ chưa!
– Thế bác nói say là hạnh phúc, thì hạnh phúc ra làm sao?
– Lão có nói say là hạnh phúc đâu? Mà chỉ nói hạnh phúc và khổ đau là một, may mắn và bất hạnh là một. Như lão đây có đứa con gái vừa câm vừa điếc, nó có nghe gì đâu, nó có nói gì đâu. Cậu tỉnh hơn lão, nghe nhiều, nói nhiều, gẫm lại xem đã làm được gì? Chán chường bất lực. Còn lão thì không, cột chiếc quần lên cổ, nắm tay cày khom người xuống là đôi trâu vội băng đi lớp lang. Lão có nói gì đâu? Nhưng lão đã nói và nó đã nghe dù không có ngôn ngữ. Tâm tình của người say phía sau những âm tiếng của người nói. Do vậy con lão nó tìm thấy hạnh phúc qua sự chăm sóc đôi trâu và đôi trâu lão vặm vỡ vì nuôi bằng tình cảm của con gái lão. Trâu, con gái lão và lão chỉ là ba khuôn mặt của một thằng người lão đây.

Nghe ông Hai Xoan nói tôi bàng hoàng nhìn vào trong nhà có treo bộ tranh chăn trâu. Ông Hai Xoan nhìn theo thấy bộ tranh, ông ngồi bệch xuống đất than thở:
– Phạm thượng, phạm thượng! Tôi tưởng cậu học làm quan làm tướng, hóa ra chưa đến ba mươi tuổi đã học chăn trâu rồi. Trời ơi tôi đã ngoài sáu mươi chỉ biết cày trâu chứ đâu biết chăn trâu. Lão gọi con câm dắt lão về, nhưng con Câm đâu có ở đây. Tôi nắm tay lão, lão khoát tay:
– Đừng, đừng tướt đoạt hạnh phúc của kẻ say. Lão chấp hai tay đưa lên cao miệng nói:
– Đa tạ! đa tạ rồi xách nón xuống hè, bước ra đường, đứng lại múa may tay chân một lúc, chỉ chỏ năm bảy nơi, cười lớn và hát:

Rượu ta một xị cũng say
Rượu tây hai xị lăn quay về nhà.
Hãy để ta ở lại Ta Bà
Buồn vui ta chịu cùng nhà Hai Xoan.

Vì bà Hai Xoan đặc biệt không bao giờ than thở với bất cứ ai về hoàn cảnh gia đình mình. Tôi lấy chổi gôm lại những mãnh thủy tinh vở cho gọn sạch nhưng lời lão Hai Xoan cứ văng vẳng bên tai và tự hỏi: Hiện giờ mình đang tỉnh hay say! Và một ngày trôi qua./.